W 1820 r. decyzją władz rządowych nastąpiło włączenie Łodzi do grona osad przemysłowych i przeznaczenie jej roli ośrodka tkackiego i sukienniczego. Przemawiały za tym warunki naturalne i prawne. Decyzja ta była początkiem okresu rozwoju „Łodzi przemysłowej”. Do Łodzi przybywali głównie niemieckojęzyczni tkacze z Wielkopolski, Śląska, Saksonii, Czech, Brandenburgii i Moraw. W latach 60-tych XIX wieku dołączyła do ludność polska i żydowska z okolicznych wsi i miasteczek oraz po okresie powstania styczniowego rosyjska. Wzmożony napływ ludności wielojęzycznej i wielokulturowej spowodował trwałe zmiany zarówno w strukturze społecznej jak i narodowościowej miasta, które utrzymały swój status quo do 1939 roku.
Systematyczne i rozległe badania nad przeszłością Łodzi, w których dominującym aspektem była szeroko rozumiana wielokulturowość, rozpoczęły się w latach 90-tych XX wieku. Podejmowały one głównie zagadnienia z zakresu historii i geografii (Liszewski red., 2009; Pytlas, 1994; Koter, Kulesza, Puś, Pytlas (red.) 2005), architektury (Stefański, 2001; Olenderek 2004) oraz wybrane aspekty kultury (Kuligowska-Korzeniewska 1995, Leyko 1998, 2000; Prykowska-Michalak 2005). Wiele z tych publikacji nosi znamiona solidnie opracowanych monografii, które podejmują w miarę wszystkie aspekty dotyczące powstania, rozwoju i teraźniejszości wielokulturowego miasta. Jednak mimo wielu starań i cennych naukowo inicjatyw brak jest w badaniach zarówno polskich jak i niemieckich prac o charakterze literaturoznawczym, które w sposób całościowy ukazywałyby literaturę niemieckojęzycznych łodzian od chwili jej powstania do czasów współczesnych. Istnieje do tej pory zaledwie kilka publikacji, w większości autorstwa tzw. Heimatforscher, a więc historyków, w których omawia się literaturę Niemców łódzkich w sposób po pierwsze dyletancki, po drugie wielce niekompletny. Chodzi tu głównie o powojenne publikacje Otto Heikego. Również inne publikacje pozostawiają wiele wątpliwości, chociażby jeden z rozdziałów książki Karla Kurta Kleina z roku 1939 pt. „Literaturgeschichte des Deutschtums im Ausland. Schrifttum und Geistesleben der deutschen Volksgruppen im Ausland vom Mittelalter bis zur Gegenwart” poświęcony pisarstwu Niemców łódzkich, które autor autorytatywnie zredukował do kilku nazwisk pisarzy kojarzonych głównie z nurtem tzw. Heimatdichtung. Również lata 90-te XX wieku nie przyniosły znaczących zmian w badaniach nad literaturą niemieckojęzycznych łodzian. Wprawdzie zostały one podjęte przez łódzkich germanistów, to jednak największym problemem okazał się brak tekstów literackich, które mogłyby zostać poddane badaniom literaturoznawczym. Przełom nastąpił dopiero w ostatnich latach, kiedy do badań włączono bardzo poważnie prasę jako materiał źródłowy (Monika Kucner). Wtedy okazało się, że lokalne gazety w miarę regularnie prezentowały dorobek literacki lokalnych niemieckojęzycznych autorów, który teraz może stać się podstawą solidnej analizy i interpretacji. Szeroko pojęte badania nad literaturą niemieckojęzycznych łodzian przybierają na intensywności. W 2011 roku wyszedł jako pierwszy wybór tekstów Carla Heinricha Schultza spod pióra Moniki Kucner, która zaprosiła do współpracy Wolfganga Kesslera, dyrektora Martin-Opitz-Bibliothek z Herne. Projekt powyższy odegrał ważną rolę w inspirowaniu szerszych badań naukowych w tym zakresie.
Również język potoczny Niemców łódzkich „lodzerdeutsch” nie był przez dłuższy czas przedmiotem żadnych poważnych opracowań naukowych, w których temat ten zostałby ujęty kompleksowo i wyczerpująco. Jedyne publikacje na ten temat, które ukazały się przed 1990 rokiem mają charakter popularny (C. H. Schultz 1938, O. Kossmann 1928, 1967). Po tym czasie również sporadycznie podejmowano badania w tym zakresie. W Niemczech taką próbę podjął Edmund Effenberger, czego owocem jest broszura z 2009 roku. Jest to niewielka publikacja, zasługująca niewątpliwie na uwagę. Jej znaczenie i wartość zostały uwypuklone w recenzji, która ukazała się w grudniu 2011 roku online: Germano-Polonica. Newsletter der Kommission für die Geschichte der Deutschen in Polen, Ausgabe 2 (Dezember 2011), str. 43 –46 (Aleksandra Czechowska-Błachiewicz). Publikacja E. Effenbergera jest na pewno inspiracją do dalszych wnikliwych badań nad językiem potocznym Niemców łódzkich. Wśród rozważań dotyczących języka potocznego w Łodzi i regionie – „lodzerdeutsch” znajdują się ponadto publikacje autorstwa R. Sadzińskiego (2001) oraz J. Riecke (2008).
W związku z powyższym należy podkreślić z całą mocą, że podejmowany obszar badawczy dotyczy zagadnień rzadko będących przedmiotem zainteresowań naukowych i trzeba go rozumieć jako podstawę do rozszerzenia bazy źródłowej, istotnej z punktu widzenia wiedzy o kulturze, literaturze i języku.
Celem podstawowym planowanego projektu jest publikacja polsko-niemieckiej antologii tekstów literackich i paraliterackich, autorstwa niemieckojęzycznych łodzian z XIX i XX wieku, które nie są znane dzisiejszemu odbiorcy szeroko rozumianej kultury. W ramach projektu naukowcy planują zebrać, opracować oraz poddać wnikliwej analizie literaturoznawczej utwory w języku polskim oraz niemieckim, jak również językoznawczej teksty wspomnieniowe w gwarze „lodzerdeutsch”, którą posługiwali się niemieckojęzyczni łodzianie na przełomie wieków.
Powyższe dwa dezyderaty naukowe: niemieckojęzyczna literatura Łodzi oraz język Niemców łódzkich („lodzerdeutsch”) znalazły centralne miejsce w powyższym projekcie. Z metodologicznego punktu widzenia będzie to próba połączenia badań literaturoznawczych z językoznawczymi. Literaturę oraz język niemieckojęzycznych łodzian należy traktować jako części historii ich świadomości. Należy więc dociekać, w jaki sposób literatura oraz historia języka mogą być rozumiane także jako historia mentalności. Dla naszych badań oznacza to, że w przypadku badań nad językiem „lodzerdeutsch” nie będziemy się koncentrować tylko na zjawiskach gramatycznych, leksykalnych i dialektalnych, ale będziemy je łączyć z analizą tekstu jako przyczynkiem do dokładniejszego poznania języka epoki lodzermensza w Łodzi wieku XIX i XX. Pozwoli to na ostateczne rozwianie wątpliwości w kwestii określenia tego języka jako gwara, dialekt, czy też socjolekt.
W przypadku natomiast badań literaturoznawczych nie będziemy jedynie poddawać ich analizie i interpretacji literaturoznawczej, choć ta jest bardzo ważna chociażby z uwagi na określenie jej wartości estetycznej, lecz również koncentrować się na zjawiskach szerszych, jak np. rozważania w kontekście literatury regionu łódzkiego.
Oprócz analizy i interpretacji tekstów pisanych, projekt przewiduje analizę nagrań rozmów, które zarejestrowane zostały w latach 60-tych i 70-tych XX wieku z inicjatywy niemieckiego Heimatforschera Otto Heikego, ówczesnego przewodniczącego zarządu Archiwum Niemców z Europy środkowej i Wołynia w Mönchengladbach, które może mieć znaczenie ponadczasowe. Rozmowy zarejestrowane w „lodzerdeutsch” są na chwilę obecną jedynym „żywym” źródłem i dowodem na istnienie języka potocznego łódzkich Niemców, który do 1945 roku był nieodłączną częścią ich życia, kultury i zwyczajów. Powyższe nagrania zostaną załączone w formie CD do w/w antologii.
Będziemy starali się w ramach projektu utrwalić wspólny rozdział polsko-niemieckiej historii, ukazać lub raczej - zrekonstruować bogactwo spuścizny literackiej niemieckojęzycznych łodzian i tych, którzy mówili i pisali w „lodzerdeutsch” oraz udostępnić ją szeroko współczesnemu polskiemu i niemieckiemu czytelnikowi. Materiał badawczy, który będzie wykorzystany w projekcie, znajduje się na łamach niemieckojęzycznej prasy z Łodzi, często już niekompletnie zachowanej, bądź zachowanej w bardzo złym stanie. Dodatkowo dostępny jest jedynie w polskich i niemieckich archiwach. Wiele tekstów literackich, które będą opublikowane w antologii nigdy nie ukazało się w formie książkowej, funkcjonowało jedynie w obiegu prasowym i było uzależnionych od prawideł rządzących komunikacją prasową.
Projekt nie jest jedynie klasycznym przedsięwzięciem edytorskim, jest również formą budowania bilateralnego i interdyscyplinarnego dialogu między zachodnio- i wschodnioeuropejskimi tradycjami naukowymi. Udział partnerów niemieckich w projekcie – specjalistów z zakresu badań dziejów Łodzi oraz w dziedzinie historii języka niemieckiego – ma na celu zapewnienie wysokiej jakości badań, jak również może stać okazją do zaistnienia w ich świadomości polskich badań literaturoznawczych i językoznawczych w zakresie szeroko rozumianej kultury Łodzi.
Dla zachowania ciągłości rozpoczętych badań widzimy konieczność współpracy z młodym pokoleniem badaczy, stąd przewiduje się udział w projekcie młodego pokolenia- polskich i niemieckich doktorantów i doktorów.
Projekt nie jest przypadkowym przedsięwzięciem, lecz stanowi komplementarną część składową przemyślanej i spójnej całości, wynikającej ze specyfiki badań prowadzonych przez autorów projektu od wielu lat. W dorobku zarówno polskich jak i niemieckich badaczy znajdują się liczne publikacje z zakresu literatury oraz zjawisk językowych, co znajdzie odzwierciedlenie w jakości prowadzonych w ramach projektu badań. Należy również zauważyć, że wszystkie biorące w projekcie instytucje mają za sobą już wieloletnią tradycję dobrze układającej się współpracy i wiele doświadczeń zebranych we wcześniejszych projektach. Istotnym partnerem w projekcie jest Bundesinstitut für Kultur und Geschichte der Deutschen im östlichen Europa (BKGE), z którym od wielu lat Katedra współpracuje w ramach publikacji Jahrbuch des Bundesinstituts für Kultur und Geschichte der Deutschen im östlichen Europa. Berichte und Forschungen. Również inni partnerzy uczestniczyli we wspólnych projektach, zakończonych uznanymi publikacjami.
Zarówno prof. J. Riecke, jak i Archiwum Państwowe w Łodzi oraz Katedra Literatury i Kultury Niemiec, Austrii i Szwajcarii współpracowały w ramach polskiej edycji „Kroniki Getta Litzmannstadt”. W projekcie Katedry „Germanizacja Łodzi” uczestniczył prof. J. Riecke, natomiast Martin-Opitz-Bibliothek wzięła udział w projekcie „Carl Heinrich Schultz. Literackie i nieliterackie obrazy miasta” oraz konferencji pt. Deutsche und polnische digitale Bibliotheken auf dem gemeinsamen Weg in die Europeana.
Dobre doświadczenia polskich i niemieckich partnerów zarówno w kwestiach organizacyjnych jak i merytorycznych pozwalają na podejmowanie dalszej współpracy.
Archiwum Państwowe w Łodzi współpracuje obecnie z Katedrą w ramach innych projektów, jak wirtualna kronika Getta, czy konferencja i publikacja na temat działań wojennych 1914-1918 Łodzi i okolicach.
Planowana publikacja polsko-niemieckiej antologii ma na celu rekonstrukcję nieistniejącego w świadomości współczesnego czytelnika krajobrazu literackiego i językowego Łodzi wielokulturowej. Wydaje się być ważnym przedsięwzięciem zarówno z perspektywy polskich, jak i niemieckich badań. Do publikacji będzie załączona płyta CD z nagraniami żywego języka „lodzerdeutsch”.
Antologię planuje się wydać w wydawnictwie Peter Lang.
Wykaz literatury, dotyczącej problematyki wniosku. Wybór najistotniejszych tekstów
Informacje o pracach opublikowanych w okresie ostatnich 4 lat przed zgłoszeniem wniosku;
Książki:
Artykuły:
Doświadczenia naukowe zdobyte w Polsce i za granicą (państwo, instytucja, rodzaj pobytu, okres pobytu, jednostka delegująca);
Najważniejsze międzynarodowe i polskie wyróżnienia wynikające z prowadzenia badań naukowych lub prac rozwojowych (rodzaj wyróżnienia, miejsce i data).
dr Wolfgang Kessler – dotychczasowy dyrektor MOB, do grudnia 2011, stale współpracujący w ramach różnych projektów z Katedrą Literatury i Kultury Niemiec, Austrii i Szwajcarii UŁ. W swoim dorobku naukowym posiada wiele publikacji na temat historii, kultury i literatury Niemców łódzkich. Niektóre z nich to: